Մեր հաշվին պարտք են վերցնում, որպեսզի աշխատավարձերը, պարգևավճարները կարողանան բաշխել․ տնտեսագետ
Լեռնային Ղարաբաղի 44-օրյա պատերազմի հետևանքով տուժած հայկական տնտեսության վերականգման հնարավորությունները բավականին տարօրինակ ուղով են ընթանում։
Իմքայլական իշխանությունների գործողությունները ոչ միայն հարցեր են առաջացնում, այլ նաև կասկածներ են հարուցում, թե ինչի վրա են ծախսվում բյուջեի գումարները, վերցված պարտքերը։
Թեմայի շուրջ «Հրապարակ» թերթը զրուցել է «Աուդիտորների պալատ» հասարակական կազմակերպության նախագահ, տնտեսագետ Նաիրի Սարգսյանի հետ։
- Կենտրոնական բանկը, որ 750 միլիոն դոլարի եվրաբոնդ է թողարկել, ըստ Ձեզ, դրա անհրաժեշտությունը կա՞ր։ Եվ դրա այլընտրանքն ի՞նչ էր կարող լինել, որ հարցը դրան չհասներ։
- Տեսեք, կառավարությունն է թողարկել։ Սկսենք նրանից, թե ինչու անհրաժեշտություն առաջացավ, և ինչ կլիներ, եթե այդպես չարվեր։ Պետական բյուջեի, մեր եկամուտների 95 տոկոսը կազմում են հարկային մուտքերը։ Երբ որ տնտեսությունն անկում է գրանցում, և ապրանքաշրջանառությունը, ծառայությունների մատուցման ծավալները նվազում են, բնականաբար հավաքագրվող հարկերը նույնպես նվազում են։ Հարկերը երբ որ նվազում են, պետական բյուջեի սնուցման այլ տարբերակներ չկան, քան պարտքի ներգարվումը կամ ծախսերի կրճատումը, դրա համար պարտքի ներգրավում իրականացվեց։ Բայց ունենք ուռճացված ծախսեր, որոնք որ կարելի է կրճատել։ Այսինքն՝ պետք է առաջին հերթին ընտրել ծախսերի կրճատման քաղաքականությունը։ Բայց քանի որ կառավարությունը չի գնում օպտիմալացման ճանապարհով, բնականաբար պետք է պարտք թողարկեր։ Եվ դեռևս 1 տարի առաջ ահազանգում էինք, ասում էինք, որ «պարտքն անխուսափելի է լինելու», «բյուջեի մուտքն իրականացրեք հարկաբյուջետային քաղաքականությանը համապատասխան»։ Պարտք վերցնելը վատ բան չէ, պարտքը սխալ ծախսելն է շատ կործանարար։ Քանի որ կառավարությունը չընտրեց օպտիմալացման ճանապարհը, պարտք ներգրավեց, որպեսզի ընթացիկ ծախսերը սպասարկի։ Սա ամենավտանգավոր և անթույլատրելի գործողությունն է, որ կարող է իրականացվել։ Որպեսզի ավելի հասկանալի լինի, պատկերացնենք ընտանիքի օրինակով։ Երբ որ անընդհատ սպառողական վարկ ներգրավենք և դրանով փորձենք ապրել, այսինքն՝ մեր ընթացիկ ծախսերը սպասարկենք՝ հագուստ, սնունդ գնենք ու եկամուտներ շարունակենք չունենալ, ի՞նչ տեղի կունենա։ Կգա մի օր, որ ուղղակի այդ ընտանիքը կսնանկանա։ Հիմա կառավարության կողմից պարտք ներգրավելը և ընթացիկ ծախսեր սպասարկելը պետությանը տանում է սնանկացման։ Այսինքն՝ գալու է մի ժամանակ, որ չկարողանանք ո՛չ պարտք սպասարկել, ո՛չ էլ որևէ արտասահմանյան գործընկերների կամ երկրների համար հանդիսանալ վստահելի գործընկեր պետություն։ Այսինքն՝ մեզ նույնիսկ պարտք կսկսեն չտալ, որովհետև մեր պարտքի շեմը ՀՆԱ-ի 70 տոկոսը գերազանցեց, անցավ։ Այլընտրանքը պետք է լիներ 2 տարի առաջվանից կամ ավելի շուտ սկսված առնվազն հեռատես տնտեսական քաղաքականությունը։
- Ի՞նչը պետք է կրճատեին, ի՞նչը պետք է օպտիմալացնեին, որ չարեցին։
- Տեսեք, բյուջեի մեջ կա եկատմուտ և ծախս։ Այսինքն՝ եթե սեփական ծախսերը չի կարողանում սպասարկել սեփական եկամուտի հաշվին, պարտք է ներգրավում։ Մեր ընթացիկ ծախսերը գերազանցում են եկամուտներին։ Այնինչ դա հարկաբյուջետային կանոնների կոպիտ խախտում է։ Այսինքն՝ պարտքի ներգրավումը կարելի է միայն այն դեպքում, երբ որ դու կապիտալ բնույթի ծախս ես իրականացնում։ Օրինակ՝ նվազեցնեին պատգամավորների, նախարարների աշխատավարձից սկսած իրենց վարչական ծախսերով, որոնք որ աշխատանք չկատարելու դիմաց ստանում են բարձր վարձատրություն։ Սա անթույլատրելի է։ Սկզբից կենսաթոշակները չպետք է բարձրացնեին, բայց որ բարձրացրեցին, չեն կարող նվազեցնել։ Այսինքն՝ անհեռատես քաղաքականության արդյունքն է, նախկինում ճիշտ չեն հաշվարկել հնարավորությունները, բյուջեի ակնկալվող եկամուտները։ Բարձրացրել են ծախսեր, հիմա չեն կարողանում սպասարկել։ Գումարած՝ արտասահմանյան որոշակի գործուղումների (կոնկրետ չեմ կարող նկարագրել, պետք է կառավարության ներսում լինել՝ հասկանալու համար, թե որ ծախսն ինչի մեջ են ներառել) հաշվին նվազեցումը կատարվեր։ Նույնը՝ վառելիքի վրա կատարվող ծախսերը, շատ-շատ բաներ կարող էին կրճատել։ Ոչ թե պետք է գնան ուսուցիչների աշխատավարձերը կրճատեն, ոչ թե բանակի ֆինանսավորումները կրճատեն, այլ կրճատեն այնպիսի ծախսեր, որոնք «կատարված ծախս - սպասված արդյունք» իրար անհամապատասխան են։
- Պարգևավճարներ տալո՞ւ համար նույնպես։
- Այո։ Այսինքն՝ ո՞ւմ հաշվին են պարտք վերցնում․ իմ հաշվին, Ձեր հաշվին, ժողովրդի հաշվին վերցնում են պարտքերը, որպեսզի պարգևավճարները կարողանան բաշխել։ Չի կարելի այդպես։ Եթե չես կարողանում վարձատրել, բարձր մի վարձատրի։
- Իսկ որ խոսվում է 1000-ից ավելի թուրքական ապրանք փոխարինելու մասին, որքանո՞վ է սա հնարավոր, ո՞ր երկրների հետ է հնարավոր այլընտրանքային առևտուր անել թուրքական ապրանքների փոխարեն։
- Շատ երկրների հետ է հնարավոր իրականացնել, բայց ոչ այս ժամանակահատվածում։ Եթե մենք տարանջատենք Թուրքիայից ներկրվող ապրանքները՝ հագուստ, տրանսպորտային միջոցների ինչ-որ դետալներ, նույնիսկ սննդամթերք, դրանք, ըստ հասցեականության, տարբեր երկրների հետ առևտրով կարելի է փոխարինել, նույնիսկ խրախուսել տեղում դրանց արտադրությունը կազմակերպելը։ Բայց մենք պետք է հաշվի առնենք մի շատ կաևոր հանգամանք՝ աշխարհը տոտալ լոքդաունի մեջ է։ Եվ պայմանական վերցնենք հագուստի, դետալի մի տեսակ, որը պարտադիր չինականով պետք է փոխարինենք, Չինաստանի հետ հարաբերություններն այսօր շատ բարդ վիճակում են։ Այսինքն՝ նախ ավիահաղորդակցությունը չկա, դժվար է, որ այսօր բիզնեսմենները գնան այդ ապրանքների ներկրումը իրականացնելու։ Չինաստան մուտք գործելու դեպքում 20 օր պետք է կարանտինի մեջ մնան, հետ են գալիս Հայաստան, առանց այն էլ Չինաստանից ապրանք բերելը շատ երկար ժամանակահատված է պահանջում, գումարած Չինասանում, օրինակ, պատվերների քանակը։ Շատ դեպքերում չինական գործարանը կարող է պատասխանել, որ «Դուք այն քանակի պատվեր չեք իրականացում, որպեսզի Ձեզ մատակարարում իրականացնենք»։ Սրանք տարբեր խոչընդոտներ են, որոնք որ տարբեր ազդեցություններ են թողնում։ Անհեռատես քաղաքականություն էր միանգամից փակել Թուրքիայից ներկրումը, պետությունն այլընտրանքը չառաջարկեց։ Պետությունը չխորհրդակցեց որևէ ներկրողի հետ։ Տեսեք, ես կողմ եմ, որ ոչ թե Թուրքիայից ներկրումը սահմանափակվեր այսօր, 20 թվականին, այլ սահմանափակվեր 30 տարի առաջ։ Բայց եթե դա չեք իրականացրել, չեք հասկացել, որ պետք չէ, գալ հետպատերազմյան շրջանում, գումարած ամբողջ աշխարհի պանդեմիայի հետևանքով տոտալ լոքդաունի ընթացքում ստիպել, բիզնեսի մեջքը մի հատ կոտրել՝ սահմանփակումներ մտցնելով, սա տնտեսության համար, իմացեք, որ մորթելուն հավասար բան էր։
- Այսինքն՝ գոնե աստիճանաբար պետք է արվե՞ր։
- Կառավարությունը, Էկոնոմիկայի նախարարությունը գոնե պետք է բոլոր ներկրողներին հավաքեր, նրանց հետ աշխատեր, նրանց հավանական սցենարները վերլուծեր։ Եվ հասկանար՝ Թուրքիայից ներկրվող ապրանքը ո՞ր երկրից ներկրումով կարող են փոխարինել։ Եվ ճանապահային քարտեզը գծեր՝ ինչքա՞ն ժամանակահատվածում էր հնարավոր իրականացնել այդ փոփոխությունը, նոր, ըստ դրա, ըստ ապրանքատեսակների, ըստ երկրների ցանկի, սահմանափակումները կիրառեին։ Միգուցե արդյունավետ կլիներ սահմանափակել որոշակի ապրանքներ անմիջապես, որոշակի ապրանքներ՝ 6 ամիս հետո, 1 տարի հետո, 2 տարի հետո։ Սրանք քայլեր են, որոնք որ անհեռատես ես իրականացնում, միանգամից տնտեսության մեջը ջարդում ես։ Հունվար ամսվա վիճակագրական տվյալներով՝ ներմուծումները կրճատվել են, ինչի՞ հաշվին, այդպիսի սահմանափակումների։ Գումարած՝ մի կողմից սահմանափակում են, մյուս կողմից՝ ասում․ «Ի՞նչ կլինի Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ ապաշրջափակենք ճանապարհները, իրար հետ շատ լավ տնտեսական գործունեություն կծավալենք»։ Այսինքն՝ մեր կառավարության արած քայլերը, հայտարարությունները, ոչ մի բանը ոչ մի բանին չի համապատասխանում։ Առանց այն էլ անդունդը գլորվող տնտեսության անկման արագությունը պետությունն ավելացրեց։
- Իրանի հետ տնեսական համագործակցությունն ի՞նչ կտա մեզ՝ նաև օգտագործելով Մեղրիի տնտեսական գոտին։ Ի՞նչ հեռանկարներ եք տեսնում այս հարցում։
- Իրանի հետ մենք կարող ենք շատ լուրջ տնտեսական հարաբերություններ ունենալ։ Բնականավար մեզ կտա շատ բարձր արդյունք, եթե մենք որոշակի արտահանումներ իրականացնենք, բնականաբար ներմուծում էլ իր հերթին։ Եկենք վերցնենք ճանապարհը։ Այսինքն՝ մեզ մոտ հսկայական շուկա ունեցող երկիր է։ Եվ ապրանքի արժեքի վրա մեծ ազդեցություն ի՞նչն է թողնում․ եթե A, B, C պայմանական կոմպոնենտները վերցնենք, դրանցից մեկն, օրինակ, ճանապարհածախսն է։ Այսինքն՝ ինչո՞ւ մրցունակ չենք այլ երկրներ ապրանք արտահանելու համար․ դրանցից մեկը ճանապարհածախսն է, որովհետև ունենք շատ երկար ճանապարհ, բարձր գին ենք վճարում փոխադրման համար, մեր ապրանքը մրցունակ չի լինում շուկայում։ Իրանում մենք չունենք այդ խնդիրը, որովհետև շատ մոտիկ է մեզ գտնվում։ Մենք կարող ենք Իրանի հետ ժամանցային տուրիզմ կազմակերպել դեպի Հայաստան․ իրանցիները շատ են օգտվում նմանատիպ տուրիզմի տեսակներից, արտադրանքի արտահանում Իրան։ Իհակե, կտա շատ դրական արդյունք, ուղղակի պետք է ճիշտ համագործակցել իրանցիների հետ։ Մենք նույնիսկ կարող ենք կապող օղակ հանդիսանալ Իրանի և ԵՏՄ-ի միջև, Եվրոպայի և Իրանի միջև։ Պետք է ընդամենը ճիշտ ճանապարհային քարտեզ գծել։
- Խոսվում է Մեղրիի երկաթուղու/միջանցքի բացման մասին։ Ըստ Ձեզ՝ ո՞ր ճանապարհը մեզ համար հարմար կլինի, և արդյո՞ք այս դրությամբ կարելի է նույն կերպ շարունակել՝ առանց հաղորդակցությունները ապաշրջափակելու, և տնտեսությունը զարգանա։
- «Ապաշրջափակում» ասելով՝ նախ պետք է բացեն, թե ինչ է դա նշանակում։ Եթե ապաշրջափակեցինք, դրանից մենք օգուտներ չենք քաղելու։ Այսինքն՝ միֆեր են, որ դա Հայաստանին օգուտ է տալու։ Միշտ այսպես է տնտեսության մեջ՝ (աքսիոմատիկ ճշմարտություն է) խոշոր տնտեսությունները կլանում են մանր տնտեսություններին։ Եկեք ամենափոքր օրինակը վերցնենք։ Մեծ սուպերմարկետի կողքին բացում ես փոքր մթերային խանութ։ Մթերային խանութը կարո՞ղ է երկար գոյատևել, բնականաբար չի կարող։ Ինչո՞ւ չի կարող գոյատևել, որովհետև սուպերմարկետը մրցակցության մեջ ծավալի հաշվին գին է նվազեցնելու, մթերային խանութը չի կարող դա իրականացնել։ Սուպերմարկետը կոմֆորտ է ստեղծում, որ մտնում ես, ամեն ինչը մի վայրից գնում ես։ Սրանք մրցակցային առավելություններ են։ Եթե մասշտաբները մեծացնում ենք, ամբողջ տնտեսության վրա պրոյեկտում ենք, ապաշրջափակումը, ազատ առևտուր ստեղծելը վնասելու է Հայաստանի Հանրապետությանը։ Գումարած, մենք կդադարենք գոյություն ունենալ որպես ազգություն, որպես պետություն, որովհետև թուրքական կապիտալը կներհոսի Հայաստան, և ժամանակի ընթացքում արդեն առանց պատերազմի մեր ձեռքից կվերցնեն։ Աջարիան Ձեզ պարզ օրինակ, ամբողջ Բաթումիում թուրքական ներդրումներ են։ Այսինքն՝ նույնիսկ այդ հողերի համար պատերազմ հարկավոր չէ։ Շատ վտանգավոր և անհեռատես քաղաքականություն կլինի, եթե մենք հիմա ապաշրջափակենք։
- Ըստ Ձեզ՝ ո՞ր երկրների հետ է առավել նպատակահարմար տնտեսական համագործակցությունը և դրա խորացումը։
- ԵՏՄ-ից, Իրանից սկսած Եվրոպայով վերջացրած։ Նույնիսկ Չինաստան։ Մենք ուղղակի պետք է հաշվարկենք։ Մեր ամբողջ ռեսուրսները, մեր տնտեսական ուղղությունները պետք է նախանշենք, առնվազն։ Այսինքն՝ ո՞րն ենք համարում գերակա ճյուղ, ի՞նչ պոտենցիալ ունենք այդ արտադրատեսակը թողարկելու, դրա մատակարարման պարբերականությունն ապահովելու, քանակապես ապահովելու։ Մենք դրանք բոլորը պետք է հաշվարկենք ու հասկանանք՝ ո՞ր երկրում կա դրա պահանջարկը և ուղղենք այդ ուղղությամբ։ Օրինակ՝ մեզ համար շատ հետաքրքիր կլինի դեղերի արտադրությունը, որովհետև բավականին թեթև է, ճանապարհածախսը կարող է լինել փոքր, կարող ենք աշխարհին դեղ մատակարարել։ Կարող ենք ռազմարդյունաբերությունը զարգացնել, չեմ կարող ասել՝ որ երկրների համար ենք կարող արտադրել, բայց երբ որ կարտադրենք, մենք մեր նորույթը կստանանք, կարող ենք պահանջարկ ունեցող երկիրը գտնել և մատակարարել։ Մենք կարող ենք գյուղատնտեսությունը զարգացնել, մատակարարել Ռուսաստանի ու ԵՏՄ մյուս երկրներին։ Տուրիզմն անպայման պետք է զարգացնենք, որովհետև աշխարհում առաջին քրիստոնյա երկիրն ենք։ Եվ պատկերացրեք, բոլոր քրիստոնյաները գան ոչ թե Իսրայել, այլ՝ Հայաստանի Հանրապետություն։ Մենք կարող ենք ժամանցային տուրիզմ կազմակերպել, գործարար տուրիզմ, առողջապահական տուրիզմ, կրոնական և մշակութային տուրիզմ։ Սրանք Հայաստանի Հանրապետության տնտեսության համար արատահանումից ավելի օգտակար ծառայության միջոցներ են։ Կարող ենք ԱյԹի ծառայության արտահանող դառնալ։ Պետք է ոլորտները նախանշենք՝ ի՞նչ ենք ուզում արտադրել, ի՞նչ ծառայություն ենք ուզում մատուցել, ըստ այդմ՝ գտնել երկրները, որտեղ առաջանում է վճարունակ պահանջարկ և ուղղել։
