«Այլ բան է հաստատված բյուջեն, այլ բան՝ դրա կատարողականը». «Փաստ»
«Փաստ» օրաթերթը գրում է.
«Բյուջեի քննարկվող նախագիծն, ընդհանուր առմամբ, կարող ենք բնութագրել որպես հավակնոտ բյուջե՝ հաշվի առնելով մի շարք ուղղություններում ավելացումները, նախատեսվելիք հատկացումները»,-«Փաստի» հետ զրույցում ասում է «Հայացք» վերլուծական կենտրոնի փորձագետ Լիլիա Ամիրխանյանը, երբ առաջարկում ենք վերլուծել, թե ինչի մասին է 2024 թ.-ի պետբյուջեի նախագիծը:
Փորձագետն ընդգծում է՝ մեկ բան է քննարկվողն ու պլանավորվողը, մեկ այլ բան է իրականությունն ու իրականացվածը: «2024 թ.-ի բյուջեում ևս ունենք դեֆիցիտ, դա նշանակում է, որ ազգային գեներացվող եկամուտները չեն բավարարելու ծախսումներին, ինչն էլ իր հերթին նշանակում է, որ, ուզենք, թե չուզենք, այդ դեֆիցիտի բավարարման համար պետք է նաև պարտքային միջոցներ ներգրավենք: Կցանկանայի ընդգծել, որ պարտքի ներգրավումը բնականոն գործընթաց է, յուրահատուկ է աշխարհի բոլոր երկրներին, այդ թվում՝ զարգացած հարուստ տնտեսություններին: Եթե անգամ այդ ներգրավվող միջոցները բավականին բարձր են, դա չպետք է առաջացնի շատ կտրուկ բացասական գնահատական, եթե ներգրավվող միջոցների կառավարումն արդյունավետ է, և եթե վերջնարդյունքում պետք է ստեղծվի իրական արժեք, որը հետադարձ կապով ուղղվի դեպի հանրային բարօրություն: Որքա՞նով են մեզ մոտ ներգրավվող միջոցներն արդյունավետ օգտագործվում: Առնվազն կարող ենք նախադեպերին նայել:
Վերջին տարիները, ցավոք, մեզ համար ճգնաժամային էին՝ սկսած 2020 թ.-ից. և տարբեր ճգնաժամային իրավիճակներում ներգրավվող միջոցների արդյունավետության հետ կապված կա բավարար հիմք գնահատականներ հնչեցնելու: Ճգնաժամային իրավիճակներում տարբեր հատկացումների և իրականացված ծրագրերի, եթե մեղմ գնահատենք, պակաս արդյունավետությունը դրա մասին է վկայում: Պետական պարտքի ներգրավման մասին խոսելիս պետք է նշել մեկ կարևոր հանգամանք: Ոչ միայն կարևորվում է դրա կառավարման արդյունավետությունը, այլ նաև պարտքի կառավարելիության խնդիր կա: Այսինքն՝ որքանո՞վ են ներգրավվող միջոցները համապատասխանում քո տնտեսական, մակրոտնտեսական կարողություններին, և չե՞ս հատում այդ ռիսկային կոչված շեմը: Որպես հակադարձություն հաճախ է նշվում՝ պետական պարտք-ՀՆԱ հարաբերակցությունը ոչ ռիսկային և ապահով մակարդակում է: Իրավամբ, տոկոսային հարաբերակցությամբ այդպես է, պակաս է 50 տոկոսից, որից բարձրի դեպքում ունենք որոշակի ռիսկայնություն:
Հիշեցնենք, որ այս իշխանության կառավարման ընթացքում՝ 2021 թ.-ին ունեցել ենք պետական պարտք-ՀՆԱ հարաբերակցության ռիսկային շեմ: 2022 թ.-ին ներտնտեսական կամ էնդոգեն գործոններով չպայմանավորված աճերով, այսինքն՝ մեզ համար ոչ կառավարելի գործոններով, այդ թվում՝ տնտեսության աճով պայմանավորված, մյուս կողմից՝ այդ արտաքին գործոնների, այդ թվում նաև դրա ազդեցության ներքո հայկական դրամի ամրապնդման արդյունքում, այսինքն՝ փոխարժեքային տատանումների արդյունքում կարողացանք այդ պարտքի ռիսկային շեմը նվազեցնել: Շատ լուրջ խնդրի կարող ենք կանգնել, որ ինչ-ինչ տնտեսական գործընթացների արդյունքում դրամի այսօրվա ամրապնդումը որոշակիորեն թուլանա և փոխարժեքային ազդեցությունները պետական պարտք-ՀՆԱ հարաբերակցության վրա ունենա հակառակ էֆեկտը: Պետական պարտք-ՀՆԱ հարաբերակցության նվազումը տեղի է ունեցել ոչ թե, օրինակ՝ արտադրողականության կամ տնտեսության իրական հատվածում թռիչքային աճերի արդյունքում, այլ արտաքին գործոնների ազդեցության ներքո: Դրանց ազդեցությունը լավ է, սա իրավիճակ է, որից պետք է հնարավորինս օգտվել, բայց ռիսկային է, քանի որ ցանկացած պահի այդ գործոնները կարող են չեզոքանալ»,-նշում է մեր զրուցակիցը:
Շեշտում է, որ այսօր այդ գործոնների նվազման միտում կա. իհարկե, տնտեսությունն ունի իներցիա, և անգամ չեզոքացման դեպքում որոշակի իներցիան կպահպանվի, բայց դա երկար չի տևի: «Երկրորդ՝ մեր տնտեսության հիմնական ուղղություններից արդյունաբերության դեպքում արդեն երկար ժամանակ ունենք անկումային ցուցանիշ, իսկ գյուղատնտեսության դեպքում՝ շատ չնչին աճեր: Հետևաբար բյուջեի կատարման, կառավարելիության և ենթադրաբար պարտքային նոր միջոցների ներգրավման տեսանկյունից ունենք բավական անկայուն և նաև ռիսկային իրավիճակ:
Վերջին տարիներին բյուջեի կատարողականի հետ կապված խնդիրները, խոսում եմ ընթացիկ, այդ թվում՝ կապիտալ ծախսերի կատարողականի թերացումների մասին, վկայում են, որ բյուջեն կարող է շատ լավը լինել, բայց այլ բան է հաստատված բյուջեն, այլ բան՝ դրա կատարողականը: Երբ վերջին տարիների ցուցանիշներն ենք նայում, ունենք 30-40 տոկոսի շրջակայքում կապիտալ ծախսերի թերակատարում: Սա վկայում է այն մասին, որ մեր տնտեսության մրցունակությունը, արտադրողականությունը բավական խնդրահարույց իրավիճակներում են: Ամփոփելով՝ նշեմ, որ 2024 թ.-ի բյուջեն հավակնոտ է, ուրախալի է պաշտպանության ոլորտում ծախսերի ավելացումը, բայց մի կողմից՝ ունենք պետական պարտքի ներգրավման ռիսկը՝ իր հնարավոր կառավարելիության հետ կապված խնդիրներով, մյուս կողմից՝ փոխարժեքային կայունության, պահպանվող կապիտալ ծախսերի թերակատարման խնդիրներ»,-շեշտում է փորձագետը:
Քաղաքացին ասում է՝ լավ է, որ ցուցանիշներն աճում են, բայց ես լավ չեմ ապրում: «Դա պայմանավորված է՝ այդ թվում՝ մեր տնտեսական աճի կառուցվածքով: Թմբկահարվող աճերը լավ են, շանս մեր տնտեսության համար, եթե անգամ մեզանով չեն պայմանավորված: Այլ հարց է, թե ինչպես են դա կապիտալիզացնում: Այս աճը մեր հանրության որոշ սեգմենտների վրա իր ազդեցությունը թողել է, բայց ամբողջ խնդիրն այն է, որ այս աճերն անկայուն են, ռիսկային, նաև ոչ ներառական: Գեներացված եկամտի հավասարաչափ բաշխման խնդիր կա: 2022 թ.-ին՝ բումային իրավիճակում մեր երկրում ձևավորվեց, այսպես ասած, «աշխատող աղքատի» կատեգորիան: Գնաճի այն պայմաններում, որում հայտնվել էինք, եկամուտների աճը որևէ կերպ համարժեք չէր: Առաջանցիկ գնաճի պարագայում աշխատող անձը, որը ստանում էր կայուն եկամուտ, կանգնած էր բավականին լուրջ սոցիալական խնդրի առաջ:
Վիճակագրական կոմիտեն հրապարակել է աղքատության ցուցանիշը, տեղի է ունեցել աղքատության միջին գծի նվազում, որը ևս թմբկահարվում է: Ցուցանիշը դրական է, բայց եկեք այդ ցուցանիշի բացվածքը նայենք: Եթե ծայրահեղ աղքատության և աղքատության վերին գծի մասով որոշակի դրական տեղաշարժ ունեցել ենք, ապա աղքատության միջին գիծը՝ միջին խավ կոչվածը, աղքատության ցուցիչով հետաճ է ապրել: Միջին խավի սոցիալական դրությունն ավելի է վատացել, դա նշանակում է եկամուտների բևեռացման էլ ավելի խորացում: Աղքատության միջին թվի նվազումն ուրախալի է, բայց հստակ ցույց է տալիս գեներացված եկամուտների կառուցվածքը և դրանց բաշխման խնդիրը, որի շարունակականության դեպքում լուրջ խնդիրների առաջ են կանգնեցնելու տնտեսությանը: Գաղտնիք չէ, որ միջին խավի ստեղծումն է կարևորվում հետագա տնտեսական հզորությունների և կարողությունների համար: Խոսում ենք արցախահայության գործոնի կարևորության մասին: Մարդիկ եկել են Հայաստան, լրացուցիչ պահանջարկը ստեղծվել է, բայց նրանք շատ արագ պետք է ինտեգրվեն աշխատաշուկայում: Իրենք պետք է լինեն ոչ միայն պահանջարկ գեներացնողը, այլ նաև առաջարկ տվողը: Եթե քո տնտեսական կարողությունը 120 հազար արցախցով չավելանա, այլ ավելանա միայն սպառումը, բավականին լուրջ խնդիրների առջև ենք կանգնելու»,-նշում է փորձագետը:
Եթե Հայաստանը դառնա «խաղաղության խաչմերուկ», գործարկվեն կոմունիկացիաները, կունենա՞նք տնտեսական բում: «Այն, որպես նախագիծ, հնչեղ ու գեղեցիկ է, մի կողմ թողնենք այն, որ մեկ տարի առաջ այն կոչվում էր «Հայկական խաչմերուկ», մի կողմ թողնենք, թե այն ինչից ավելացավ՝ Հյուսիսհարավ միջանցքին Հայաստանի վարչապետն ավելացրեց Արևելքն ու Արևմուտքը: Ամեն դեպքում որոշել է նման նախագծով հանդես գալ, միջազգային հանրությանն առաջարկ անել որպես խաղաղության դրոշակակիր: «Խաղաղության խաչմերուկն» ավելի լայնացնեմ ու խոսեմ խաղաղության դարաշրջանի մասին: Չեմ կարծում, որ կգտնվի մի ադեկվատ մարդ, որը դրան դեմ կլինի ու կասի՝ մեզ խաղաղության դարաշրջան պետք չէ, կամ կգտնվի մեկը, ով կասի, որ կոմունիկացիաների բացումը՝ նորմալ, օրինակելի պայմաններում վատ բան է: Բայց մի բան է հայտարարվածը, մեկ այլ բան՝ իրականության հետ հատումը:
Ունենք երկու խնդիր՝ և՛ կառավարման ու բարոյական տեսանկյունից, և՛ արդեն հողի վրա՝ իրականության: Նախ՝ կառավարման ու բարոյական տեսանկյունից: Խաղաղություն կոչվածը, որը դիտարկում ես այն հարևանների հետ, որոնք ունես, իրականում կա՞: Նույն հարևանների հետ ունես նոյեմբերի 9-ի համաձայնագիրը, որոշակի պայմանավորվածություններ առ այսօր կյանքի չեն կոչվել՝ գերիների վերադարձ և այլն: Այդ պայմանավորվածությունները կյանքի չկոչած՝ գնում ես նոր պայմանավորվածությունների, դրանով իսկ լեգիտիմացնում ես նախորդ պայմանավորվածությունները չիրականացնելը: Հիմա՝ զուտ տնտեսական գործընթացների տեսանկյունից: Կոմունիկացիաների բացումը 21-րդ դարում հատկապես մեզ նման երկրի համար, որը ծովային ելք չունի, շատ կարևոր է: Բայց ի՞նչ պայմաններով են այդ կոմունիկացիաները բացվելու: Ներկայացված հայեցակարգային կետերը բավարար չեն: Ունենք տնտեսական էքսպանսիայի վտանգ, մեր տնտեսության մրցունակության խնդիր, համարվում ենք ԵԱՏՄ անդամ:
Այս բոլոր կարգավորիչները բավարարելո՞ւ են մեր տնտեսական անվտանգությունը պահելու, թե՞ ոչ, թե՞ պետք են լրացուցիչ կարգավորիչներ և մեխանիզմներ, գնահատվա՞ծ են այդ ռիսկերը, նախագծվա՞ծ են այդ մեխանիզմները, թե՞ ոչ: Սրանք հարցեր են, որոնց պատասխանները չունենք: Մի կողմից՝ «խաղաղության խաչմերուկ» կոչված նախագծի իրականության հետ ընդհանրապես կապ չունենալու հանգամանքն է, մյուս կողմից՝ այն բոլոր տեխնիկա-տնտեսական կարգավորիչների ու մեխանիզմների ամբողջությունը, որի մասին առնվազն չունենք պատկերացում՝ մշակվա՞ծ են գործիքակազմեր, թե՞ ոչ: Խոսում ենք Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման մասին, պատկերացում կա՞, թե դրանից հետո ինչի կենթարկվի մեր գյուղատնտեսության ոլորտը, եթե չաշխատեն կարգավորիչները: Այս իրավիճակում նման նախագծի ներկայացումը, եթե փորձենք շատ մեղմ գնահատական տալ, որևէ կերպ խելամիտ չէ: Այո, չենք կարող աբորիգենի նման ամբողջ աշխարհից կտրվել ու մեկուսանալ և ընկալելի չլինել որևէ մեկի համար, բնականաբար՝ ոչ:
Ապագայի համար գուցե ներկայացնես նման նախագիծ՝ շեշտելով, որ այն իրականություն կդառնա միայն ազգային պետական շահի մի շարք խնդիրների լուծումից հետո: Հարցերի ու գործընթացների շարք կա, որոնք պետք է բնական ճանապարհով հանգեցնեն դրան: Այսօր դեռևս փաստացի էթնիկ զտման խնդրի առաջ ենք կանգնած, ի՞նչ խաղաղության խաչմերուկի մասին է խոսքը: Մեր հարևանը, որի հետ նման նախագիծ է նախատեսվում, հայտարարում է՝ եթե ինձ չտան սա, դա ուժով կստանամ: «Խաղաղության դարաշրջան» նախագծին կամ հայտարարությանը զուգահեռ թուրք –ադրբեջանական խոշոր զորավարժություններ են ընթանում հստակ ուղերձներով»,-եզրափակում է Լիլիա Ամիրխանյանը:
ԼՈՒՍԻՆԵ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ
Մանրամասները՝ «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում
